होस गर्नुस् 'डेट एक्सपायर' सामान पर्ला है!

• सरकारी टोली अनुगमनका लागि पुग्दा आइतबार कुलेश्वरस्थित शाक्य स्टोरमा उपभोग मिति सकिएको मारी बिस्कुट बिक्री भइरहेको थियो। ‘बिस्कफानम’ कम्पनीबाट उत्पादित ‘बिटी-३-एफ-१०’ ब्याच नम्बर भएको दुई सय ग्राम तौलको यो बिस्कुट बिक्री भइरहेको भेटिएपछि टोलीले १२ थान बिस्कुट तत्कालै नष्ट गर्‍यो। लेबल नखुलाएका सामानसमेत पसलमा भेटिएपछि सरकारी टोली सुधार गर्न चेतावनी दिएर हिँड्यो।
• आइतबारै अनुगमनका क्रममा सरकारी टोलीले कुलेश्वरकै निरज अवालको पसलमा उपभोग मिति नाघेका बिस्कुट र हल्का पेय भेट्यो। टोलीले पसलमा म्याद नाघेको अवस्थामा भेटिएका सात प्याकेट ओरियो बिस्कुटसहित मिरिन्डा, पेप्‍सी र स्प्राइट नष्ट गरी पसलेलाई यस्ता सामग्री नबेच्‍च चेतावनी दियो। कुलेश्वर क्षेत्रको अनुगमनकै क्रममा सविता प्रधान स्टोरमा पनि उपभोग मिति सकिएका डिस्स अरेन्ज क्रिम, कर्न फ्लेक्स, पप, हल्का पेयलगायतका उपभोग्य वस्तु भेटिए। टोली यो पसललाई पनि यस्ता सामग्री नबेच्‍न चेतावनी दिई म्याद सकिएका सामग्री नष्ट गरेर हिँड्यो।

राजधानीको थोकबजारको रूपमा चिनिएको कुलेश्वर क्षेत्रमै मिति गुज्रिएका समान बिक्री हुन्छन् भन्ने उदाहरण हुन् यी पसल। कुलेश्वरमात्र होइन, राजधानीभित्रका सबैजसो पसलमा उपभोग मिति सकिएका खाद्य एवं पेय पदार्थ बिक्री भइरहेका छन्। तयारी अवस्थामा उपभोग गरिने खाद्य एवं पेय वस्तुमा कम्पनीले तोकेको उपभोग मिति सकिएको महिनौ हुँदा पनि पसलेले कम्पनीलाई फिर्ता नगरी ग्राहकलाई बिक्री गरिरहेका छन्।

अनुगमनका क्रममा खाने तेल, घिउ, हल्का पेय, बिस्कुट, चाउचाउ, कर्नफ्लेक्स, चक्‍लेट, पाउरोटी, पप, कुकिज, मसलालगायतका सामग्री तोकेको उपभोग मिति गुज्रिए पनि पसलेले बिक्री गरिरहेको पाइएको हो। ‘अरूखाले फटाइँका साथै मिति सकिएका समग्री बिक्री गर्ने गरेको पनि पाइएको छ’, वाणिज्य विभागका महानिर्देशक नारायणप्रसाद बिडारीले भने, ‘हामीले यस्ता विक्रेतालाई चेतावनी दिने र कारबाही गर्ने पनि गरेका छौं।’ उनले उपभोक्तामा चेतना कम भएका कारण मिति गुज्रेका सामग्री बिक्री भइरहेको बताए। ‘उपभोक्ता अलिकति सचेत भइदिने हो भने यस्ता सामान बिक्री गर्ने हतोत्साहित हुने थिए’, उनले भने।

अनुगमनका क्रममा मिति गुज्रिसकेका हल्का पेय पदार्थ बजारमा धेरै भेटिए। गर्मी महिनामा बढी खपत हुने हल्का पेय पदार्थ अधिक मात्रामा मिति सकिएको अवस्थामा भेटिए पनि कतिपय विक्रेताले कम्पनीलाई फिर्ता पठाउन राखेको बताउने गरेका छन्। गत वर्षको अनुगमनमा पनि विभागले ठूलो मात्रामा म्याद गुज्रेका हल्का पेय नष्ट गरेको थियो। विभागले गत वर्ष पसलेहरूले कम्पनीसँगकै मिलेमतोमा म्याद सकिएका चिसो पेय बेचेको आशंका गर्दै उत्पादकहरूलाई समेत सचेत बनाएको थियो। विभागले यसपटक पनि कम्पनीकै संलग्‍नतामा यस्ता पेय बजारमा बिक्री भएको हुनसक्‍ने आशंका गरेको छ।

कानुनी रूपमा उपभोग्य मिति सकिएका वस्तु बिक्री गर्न पाइँदैन तैपनि कतिपय डिपार्टमेन्टल स्टोर र सुपर मार्केटमा समेत यस्ता वस्तु भेटिने गरेका छन्। ‘उपभोक्ता सचेत नहँदा त्यसको फाइदा उठाउँदै व्यापारीले यस्ता सामान बेचिरहेका छन्’, उपभोक्ता हित संरक्षण मञ्‍चकी सचिव विमला खनालले भनिन्, ‘यस्ता सामान बेच्‍ने व्यापारीलाई कारबाही नहुँदा पनि समस्या समाधान हुन नसकेको हो।’ उनले सरकारी निकायले अनुगमन गरे पनि व्यापारीलाई कडा कारबाही नभएको गुनासो गरिन्। ‘जबसम्म कडा कारबाही हुँदैन तबसम्म व्यापारीले यस्ता सामान बिक्री गरिरहन्छन्’, उनले भनिन्, ‘उपभोक्ताले पनि सचेत भएर मिति हेरेर मात्र सामान किन्ने गरेमा कम हुन्छ।’

कारबाहीको व्यवस्था
उपभोक्ता संरक्षण ऐन, खाद्य ऐन, कालोबजार तथा केही अन्य सामाजिक अपराध तथा सजाय ऐनलगायतका कानुनमा उपभोग मिति सकिएका वस्तु बिक्री गर्न नहुने स्पष्ट व्यवस्था गरिएको छ। यस्ता सामग्री बजारमा पठाउने उत्पादक र बिक्री गर्ने विक्रेतालाई जरिवाना र कैदसम्मको सजायको व्यवस्था छ। तर, सरकारी अनुगमन टोलीले यस्ता व्यापारीलाई कारबाही नगरी चेतावनीमात्र दिएर छाड्दै आएको छ।

उपभोक्ता संरक्षण ऐन २०५४ को दफा ९ (ङ) मा उपभोग्य वस्तुको मूल्य, ब्याच नम्बर, उत्पादन र उपभोगको म्याद सकिने मिति उल्लेख गर्नुपर्ने व्यवस्था छ। ऐनको दफा १० मा उपभोग्य वस्तुको मिति सकिएपछि बिक्री गर्न नहुने व्यवस्था छ। ऐनअनुसार कमसल वस्तुलाई झुक्याई गुणस्तरीय भनेर बेच्‍न पाइँदैन। यो ऐनको दफा १८ (ख) मा यस्तो गरेको पाइएमा दुई वर्षसम्म कैद वा ३० हजार रुपैयाँसम्म जरिवाना वा दुवै सजाय गर्न सकिने व्यवस्था छ।

ऐनअनुसार वाणिज्य विभागले यस्ता व्यापारीविरुद्ध सरकारी वकिलको राय लिई अदालतमा मुद्दा दायर गर्न सक्छ। उपभोक्ता अधिकारसम्बन्धमा सबैभन्दा कडा मानिएको ऐन भए पनि प्रक्रिया झन्झटिलो भएको भन्दै विभागले खासै मुद्दा दायर गर्ने गरेको छैन।

यसैगरी कालोबजार तथा केही अन्य सामाजिक अपराध तथा सजाय ऐन २०३२ को दफा ६ मा झुक्याएर सामान बेच्‍नेलाई दुई वर्षसम्म कैद वा जरिवाना वा दुवै सजाय हुने व्यवस्था छ। यो ऐनअनुसार मिति गुज्रेका सामग्री बिक्री गर्नेलाई प्रमुख जिल्ला अधिकारीले थुनामा राखेर कारबाही अघि बढाउन सक्‍नेछन्। यसैगरी खाद्य ऐनमा पनि लेबल र उत्पादन एवं उपभोग्य मिति उल्लेख गर्नुपर्ने अनिवार्य व्यवस्था छ। यस्ता सामग्री बिक्री गर्नेलाई खाद्य ऐनअनुसार एक हजार रुपैयाँसम्म जरिवाना गर्ने व्यवस्था छ।