बाबुराम बहिर्गमनको अर्थ

Tweet

पूर्व प्रधानमन्त्री बाबुराम भट्टराईले पार्टी छाडेपछि धेरैखाले अड्कलबाजी चलिरहेका छन् । सबैका आफ्नै आफ्नै विश्लेषण छन् । हेराई र दृष्टिकोण फरक हुनु स्वभाविकै हो । 

बाबुरामको बहिर्गमनको पछाडी पार्टीभित्रको असन्तुष्टिको भूमिका छ या अरु केही? भविश्यमा जनताले स्वतः अनुभुत गर्लान् । तर, राजनीतिक संयोगहरुले भने बाबुरामको बहिर्गमनमा पार्टीभित्रको आन्तरिक कारणभन्दा भन्दा अन्य कुरालाई नै संकेत गरिरहेका छन् । हामीले एकपटक पछाडी फर्केर हेर्ने हो भने, कटुवाल प्रकरणपछि मधेसी जनअधिकार फोरमबाट विजय गच्छदार बाहिरिदाका बखत पनि यस्तै राजनीतिक संयोग जुरेका थिए । 

उसबेला फोरमबाट गच्छदार बाहिरिदा मुलुकलाई जति घाटा भएको थियो, बाबुराम बहिर्गमनले भने त्यसकोभन्दा धेरै गुणा ठूलो घाटा लगाउने संकेतहरु देखिएका छन् । संविधानसभाबाट संविधान पारित हुदाका बखतसम्म जसरी पनि संविधान ल्याएरै छाड्ने संकल्प देखाएका बाबुराम किन एकाएक पार्टीबाटै बाहिरिए? वास्तविक उत्तर स्वयं बाबुराम बाहेक अरुलाई थाहा छैन । तर, नेपालमा देखिएका पछिल्ला घटनाक्रम, तिनमा भारतको भूमिका र बाबुरामको बहिर्गमन संयोग मात्र हुन् भन्न सकिदैन । 

बाबुरामले जत्तिसुकै आफूलाई भारतमा अध्ययन गरेकै आधारमा भारतपरस्तको आरोप लगाइएको दाबी गरेपनि उनका धेरै गतिविधीले त्यसलाई खारेज गर्छन् । उनको एकाएकको बहिर्गमन र केहीदिन अघिसम्मका अभिव्यक्ति केलाउदा जो सुकैले उनी ‘यू टर्न’ भएको स्पष्टरुपमा चाल पाउछन् । संविधान पारित हुने बखतसम्म उनी ‘बुद्धिमानले पूरै गुम्न लाग्दा आधा भएपनि बचाउनु पर्छ’ भन्दै अभिव्यक्ति दिदै थिए । जब भारतीय विदेश सचिव काठमाडौं आर्लिए बाबुरामको बोलि फेरियो । उनी आफै सक्रिय भएर पारित भएको संविधानको विरोधमा उत्रिए । संविधानको स्वागत भइरहदा उनी भने बिरामीको बहानामा बहिर्गमनको खाका कोर्दै थिए । 

हामीले अनुभव गरेका छौ, हाम्रा नेताहरु बोली फेर्न सिपालु छन् । तर, आफै सक्रिय भएर पास गराएको संविधानको विरोध गर्दै बाबुरामले फेरेको बोली नेपाली नेताको आम आचरणभन्दा भिन्न देखिएको छ । कसैले पनि आफैले जन्माएको छोराछोरीको स्वामित्व ग्रहण नगरि हिड्दैन । तर, बाबुराम आफैले जन्माएको छोराछोरीजस्तै संविधानको स्वामित्व ग्रहण गरिरहेका छैनन् । त्यसका पछाडी पार्टीको आन्तरिक कलह वा थारु–मधेसीको मागप्रति उनको लगाव मात्र कारक छैनन् । 

बाबुरामले आफूलाई जति नै राष्ट्रवादी देखाएपनि उनले केही समयअघि दिल्लीमा आएर देखाएको गैरकुटनीतिक चरित्रले उनको भारतभक्ति प्रष्ट भइसकेको छ । दिल्ली दौडाहपछि भएको आलोचनाको खण्डन गर्दै भट्टराईले उनी निकट भनेर चिनिएको एउटा अनलाइनमा लेख लेखे । त्यसमा उनले नेपाललाई भारतले खासै महत्व नदिने र भारत बढी आफ्नो व्यापार हुने विकसित मुलुकतर्फ केन्द्रित भएकाले दाबी गरेका थिए । उनले भारत अन्यन्त्र केन्द्रित भएको र विश्वको एउटा उदयीमान शक्ति भएकाले आफूले त्यसलाई नेपालतर्फ पनि ध्यान दिन झक्झक्याएको भन्ने आसय व्यक्त गरेका थिए । 

अहिलेको घटनाक्रमले उनले भारतको ध्यान सकारात्मक कार्य र नेपालको राष्ट्रिय स्वाभिमान उचो पार्न होइन गिराउनलाई चाही नेपालतर्फ तान्ने कोशिस पो गरेका थिए कि? भन्ने प्रश्न उब्जाएका छन् । बाबुरामले आफू प्रधानमन्त्री हुदा र उनकी पत्नी हिसिला यमी पर्यटन मन्त्री हुदा गरिएका केही निर्णय गम्भिर तर धेरैले ‘नोटिस’ नगरिएका खालका छन् । 

बाबुरामको पालामा गरिएको ‘बिप्पा’ सम्झौताले नेपालमा कत्ति लगानी भित्र्यायो त्यो उद्योग विभागको तथ्याङ्क हेरे थाहा हुन्छ । नेपालमा भारतीय लगानी भित्र्याउन ‘बिप्पा’ले कुनै सहयोग गरेको छैन । उल्टो केही भारतीय कम्पनीले अनुमति पाएका छन्, जसले यो वा त्यो बहानामा योजना पुरा नगरेर भविष्यमा नेपालस“ग हर्जना माग्ने छन् । त्यसको उदाहरणकोरुपमा जीएमआर नामक कम्पनीलाई लिन सकिन्छ । जसले माल्दिभ्सको राजधानी मालेमा विमानस्थल बनाउने भनेर अनुमति लिएपनि विभिन्न बहानमा नबनाएपछि माल्दिभ्सले इजाजत रद्द गर्यो । जसका विरुद्ध जीएमआरले माल्दिभ्सस“ग हर्जना माग गरिरहेको छ । त्यसले भारत र माल्दिभ्सको सम्बन्धमा चिसोपन समेत ल्याएको छ । 

उनलको पालामा गरिएको ‘बिप्पा’ सम्झौताका आधारमा कतिवटा भारतीय कम्पनीले नेपालस“ग हर्जना माग्ने हुन् अबको दुई–चार वर्षमा धेरैले थाह पाउ“नेछन् । बाबुरामकै पालामा हो भारतीय दूतावासले सिधै ५ करोड रुपैया“सम्म गा“उ–गा“उमा दिन पाउने व्यवस्था गरिएको । त्यसका लागि दूतावासले अर्थमन्त्रालय वा समाज कल्याण परिषद्लाई समेत जानकारी गराउनु पर्दैन । 

धेरैलाई लाग्दो हो, गा“उमा सिधै पैसा जादैमा के हुन्छ र? झन विकास नै हुन्छ । त्यसरी सिधैं पैसा तल्लो तहमा जान पाउने भएपछि के हुन्छ, त्यसको प्रारम्भिक संकेत सार्क सम्मेलनका बेला भारतीय प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीको भ्रमणलाई लिएर भएको आन्दोलन हेरे पुग्छ । जनकपुरमा मोदी नजाने भएपछि भएको हुलदंगा र तोडफोड त्यत्तिकै भएको थिएन । भारतीय दूतावासको नुन खाएकाहरुले नुनको सोझो गर्न आन्दोलन गरेर नेपाललाई नै पंगु बनाएका थिए । 

बाबुराम पत्नी हिसिला पर्यटनमन्त्री भएका बखत त्रिभुवन अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलमा भारतीय ‘एयर मार्सल’ राख्न दिने गरि गरिएको प्रस्ताव पारित हुन सकेन । तर, त्यसले बाबुरामको भारतभक्ति उनकी पत्निमार्फत पनि झल्काउ“छ । अहिले बाबुरामको बहिर्गमनका पछाडी भारतीय हात छैन भन्ने आधारहरु एकदमै कम छन् । उनले जति राष्ट्रियताका कुरा गरेपनि उनको व्यवहारले भारतभक्ति देखाइरहेकै छन् । 

बाबुरामको बहिर्गमनलाई भारतले विगतमा अपनाएका विभिन्न हत्कण्डास“ग तुलना गरेर हेर्ने हो भने धेरै कुरा प्रस्ट हुन्छ । चाहे स्वतन्त्रताको लगत्तै पछि जम्मु कस्मिरलाई भारतमा समायोजन गराउने गरिएको राजनैतिक चालबाजी होस् या सिक्किमलाई गाभ्न गरिएको प्रपन्च एवं भुटानमा गरिदै आएको हस्तक्षेप । नेपालमै पनि २००७ सालदेखि २०१७ सालसम्मको इतिहास हेर्दा भारतले नेपालको सिक्किमीकरण गर्न खेलेको भूमीका प्रष्टै देखिन्छ । 

बेलायती उपनिवेशका बेला ‘प्रिन्स्ली स्टेट’ रहेको जम्मु कस्मिर कसरी भारतमा गाभियो? धेरैलाई लाग्छ, महाराजा हरि सिंहले स्वतः स्फूर्त भारतमा गाभिने निर्णय गरेकाले जम्मु कस्मिर भारतको हिस्सा बन्यो । तर, इतिहासको तथ्य भने बेक्लै छ । अन्तिम अवस्थासम्म पनि महाराजा कस्मिरलाई भारत वा पाकिस्तानमा नगाभ्ने पक्षमा थिए । सन् १९४७ को अक्टोबरमा लर्ड माउन्टब्याटन महाराजालाई भेट्न आए । उनी त्यसबेलासम्म ‘ब्रिटिस इन्डिया’ (भारत र पाकिस्ता दुवै)का प्रमुख थिए । उनले महाराजालाई भारतमा गाभिन सुझाए । महाराजाले भारतमा गाभिन अस्वीकार गरेका थिए । माउन्टब्याटन कस्मिरबाट फर्कने दिन बिहान महाराजाले अन्तिम छलफल गरेर भारतमा गाभिने निर्णय दिने बताएका थिए । त्यहि विश्वासमा माउन्टब्याटन महाराजाको दरबार पुगे तर महाराजाले उनलाई बिरामीको बहाना गरि फिर्ता पठाइदिए । (पत्रकार शेखर गुप्ताले भारतीय च्यानल एबिपी न्यूजमा चलाएको ‘प्रधानमन्त्री’ कार्यक्रममा पनि यो विवरण प्रस्तुत गरेका थिए।)

आफूलाई अपमान गरि फिर्ता पठाएको र महाराजा भारतमा समाहित हुन तयार नरहेको माउन्टब्याटनले नेहरुलाई सुनाए । नेहरुले बल्लभभाई पटेल सहित बैठक गरेर राजा विरुद्ध कस्मिरका त्यसबेलाका लोकप्रिय नेता शेख अब्दुल्लाह (फारुक अब्दुल्लाहका पिता)लाई प्रयोग गर्ने निर्णय गरे । अब्दुल्लाह कस्मिरमा त्यसबेला लोकप्रिय थिए, उनले राजाविरुद्ध लोकतन्त्रका लागि आन्दोलन चलाएका थिए । ‘भारत छोडो’ आन्दोलनका बेलमा ‘प्रिन्स्ली स्टेट’हरुमा भइरहेका आन्दोलनस“ग सहकार्य गर्ने क्रममा नेहरु अब्दुल्लाहस“ग निकट भइसकेका थिए । 

नेहरु र माउन्टब्याटनले महाराजालाई तह लगाउन अब्दुलाहलाई प्रयोग गर्ने निर्णय गरे । त्यसै बखत पाकिस्तानी भू–भागबाट केही आदीबासीले जम्मु कस्मिरको भाग कब्जा गर्न थाले । त्यसलाई नियन्त्रण गर्न महाराजाले सकेनन् । उनले बाध्य भएर अक्टोबर २६ मा भारतमा समाहित हुने निर्णय गरे । सबैभन्दा रोचक कुरो के छ भने, जम्मु कस्मिरका भूभाग कब्जा गर्न आउने आदीबासीको समूहलाई पाकिस्तानी सेनाले हतियार उपलब्ध गराएको थियो । तर, पाकिस्तानी सेनाका प्रमुख पनि त्यस बखतसमम माउन्टब्याटनकै मातहतमा थिए । उनको अनुमति विना पाकिस्तानी सेनाले कुनै निर्णय गर्न पाउदैन थियो । 

जब जम्मु कस्मिर भारतमा समाहित हुने निर्णय भयो, नेहरुले अब्दुल्लाहलाई नै अन्तरिम सरकारको प्रमुख बनाउन महाराजालाई पत्राचार गरे । (हेर्नुहोस्–प्राण सेठको ‘लाहोर टु दिल्लीः राइजिङ फ्रर्म द आसेस’ः च्याप्टर १२) तर, भारतले पनि जम्मु–कस्मिरको सबै भूभाग आफ्नो बनाउन सकेन । अन्ततः यही विवादका कारण लगतै भारत र पाकिस्तानबिच पहिलो युद्ध हुन पुग्यो ।  

पछि अब्दुल्लाहलाई पनि नेहरुले नै सन् १९५३ मा विना कारण पक्राउ गरेर थुने र कस्मिरलाई दिइएको धेरै स्वायत्तता व्यवहारिकरुपमा खोसियो । कस्मिरी इतिहासको यो घटनाले भारतले कुनै भूभाग कब्जा गर्न कसरी त्यहीका लोकप्रिय नेतालाई प्रयोग गर्न भन्ने देखाउ“छ । 

सन् १९७५ मा सिक्किम भारतमा गाभिदा को अवस्था पनि कुनै भिन्न छैन । सिक्किमलाई भारतमा गाभ्न पनि इन्दिरा गान्धीले त्यहाको लोकतान्त्रिक शक्तिलाई प्रयोग गरेकी थिइन् । सिक्किमका जनताले त्यहाको राजतन्त्र फाल्न चाहेका थिए । तर, इन्दिरा गान्धीले कसरी त्यसलाई उपयोग गरिन र त्यहाका लोकप्रिय नेता लेन्डुप दोर्जेले कस्तो भूमिका खेले धेरै नेपालीलाई थाहा भएकै कुरा हो । 

कस्मिर र सिक्किमलाई गाभ्न त्यहीको परम्परागत शक्ति र नया“ शक्तिलाई जुधाएर सफलता पाएको भारतले त्यही ‘फर्मुला’ भुटानमा पनि प्रयोग गर्ने डरले त्यहाका राजाले लोकतन्त्र खोसेका थिए । उनले लोकतन्त्रको माग गर्ने नेपाली समुदायका भुटानीलाई देश निकाला नै गरे । कस्मिर र सिक्किममा भारतले अपनाएको रणनीतिमा खासै भिन्नता छैन । तर, बदलिदो अन्तर्राष्ट्रिय परिस्थितीका कारण सिक्किममा जनमतसंग्रहको नाटक गरिएको थियो भने कस्मिर जनताले त्यो अवसर पनि पाएनन् । 

आज नेपालको परिस्थिती ६६ वर्ष अगाडीको कस्मिर र ४० वर्ष अगाडीको सिक्किमको जस्तै भएको छ । यस बखत पनि भारतले त्यही ‘फर्मुला’ प्रयोग गर्दैन भन्ने छैन । घटनाका संयोगहरुले त्यसैलाई संकेत गरिरहेका छन् । धेरैले सोच्छन्, आजको अन्तर्राष्ट्रिय परिस्थितीमा भारतले कस्मिर र सिक्किम लिए जसरी नेपालको कुनै भूभाग लिन सक्दैन । पक्कै पनि भारतले हिजो कस्मिर लिए जसरी सिक्किम समेत लिन सकेको थिएन तर लिई छाड्यो । त्यसका निम्ति नेहरुले स्वतन्त्रता लगतै त्यसको बिउ रोप्न सुरु गरेका थिए । 

नेपालमा पनि त्यस्तै बिउ धेरै रोपि सकिएको छ । अब भारतले त्यसलाई हुर्काई रहेको छ । आज उपेन्द्र यादव र बाबुराम भट्टराईहरु शेख अब्दुल्ला र लेन्डुप दोर्जेको भुमिकामा छन् । तराईको समस्या बढाएर छुट्टै मुलुकको माग गर्ने वातावरण बनाउने, त्यसपछि जनमतसंग्रहको नाटक गरेर भारतमा गाभिने ‘मास्टर प्लान’ बनेको छैन भन्ने आधार कम छन् । सोही ‘मास्टर प्लान’ अनुसार बाबुरामले पार्टी छाडेका हुन् भन्ने बुझ्न कुनै सचेत नेपालीलाई गाह्रो छैन । 

आजको विश्व परिवेशमा भू–भागै कब्जा गर्न सक्दैन भन्नेहरुले पनि दुई वर्ष अघि रसियाले युक्रेनको क्रिमिया लिएको उदाहरण हेरे पुग्छ । त्यहा पनि क्रिमियाका जनताले जनमतसंग्रहमार्फत नै रसियामा समायोजित हुने निर्णय गरेका हुन् भनिएको छ । भोली तराईमा त्यस्तै माग उठाउइयो भने भारतमा गाभिने निर्णय गर्ने बहुमतमा हुदैन भनेर कसैले भन्न सक्दैन । बाबुराम त्यसरी भारतमा नेपालको भूभाग गाभिएर बनेको ३० औ भारतीय राज्यको शेख अब्दुल्लाह वा लेन्डुप दोर्जेको लाइनमा लागेका हैनन् भन्ने आधार कमै छन् ।