गत सोमबार नयाँदिल्लीस्थित लालकिल्ला भारतीय झन्डाले झकिझकाउ भयो । कडा सुरक्षा घेराभित्र सेनाको सलामी खादै नरेन्द्र मोदीले ठीक उसैगरी झन्डोत्तोलन र देशबासीलाई सम्बोधन गरे, जसरी अघिल्लो वर्ष गरेका थिए । मोदी लाल किल्लामा सेनाको सलामी खादै गर्दा दिल्लीबाट हजार किलोमिटर पर कश्मीरको बटमालुमा १६ वर्षीय यासिर शेखको कलिलो छातीले सुरक्षा फौजको गोली खायो । कक्षा १० का विद्यार्थी शेख पाँच सातायता कश्मीरमा भारतीय सुरक्षा फौजद्वारा मारिने ६० औ निहत्था युवा हुन पुगे । जो ३८ दिनदेखिको लगातार कफ्र्यु खेप्न नसकेर घरबाहिर निस्किए र बन्दुके ज्वालामुखीमा परी कब्रस्थानमा दफन भए ।
लालकिल्लामा उभिएर मोदीले मुलुकलाई ‘स्वराज’बाट ‘सु–राज’मा बदल्ने कर्तव्यको पाठ पढाउँदै गर्दा दक्षिण भारतको बेंगलुरुमा भने प्रहरी अन्तर्राष्ट्रिय मानव अधिकारवादी संस्था एमनेस्टी इन्टरनेसनललाई कथित ‘देशद्रोह’को मुद्दा लगाउँदै थियो । कारण–उसले ‘राज्य आतंक’ पीडित केही कश्मीरी परिवारलाई सेनाको अत्याचारविरुद्ध बोल्ने अवसर दियो । संस्थालाई त्यही आरोप लगाइएको छ, जुन गत फेब्रुअरीमा दिल्लीस्थित जवाहरलाल नेहरू विश्वविद्यालय विद्यार्थी नेता कन्हैया कुमारलाई लगाइएको थियो ।
वेबपेजका अक्षरहरूमा मोदीको भाषण, शेखको मृत्यु र बेंगलुरुको घटना नियाल्दै गर्दा, मैले भने आजभन्दा ठीक दुई वर्षअघि अगस्ट १५ को बिहानी सम्झिएँ । त्यस दिन म सुतिरहेको थिएँ– भारत प्रशासित कश्मीरको श्रीनगरस्थित ‘दल लेक’ नजिकै डेरामा । ‘ए उठ्–उठ् मैले आमालाई फोन गर्छु भनेको थिएँ, के भयो हेर्दे न,’ बंगालादेशी साथी मोहम्मद जकरियाले बिहान सात बजेतिर घच्घच्यायो । आँखा मिच्दै उठ्दा झ्यालको पर्दा खुलै थियो । बाहिर झलमल घाम लागिसकेको थियो । घामले बिहानी चम्किसक्दा पनि जकरियाको अनुहारमा चमक देखिएन, किनकि उसले आमालाई दिएको वचन पूरा गर्न सकिरहेको थिएन । नोकियाको पुरानो मोडल बोक्ने जकरियाले मोबाइल सेटमा खराबीको शंका गर्दै मलाई उठाएको थियो । ‘खै मेरोमा टावर नै देखाएन तेरोमा छ कि हेर् त,’ उसले म उठी नभ्याउँदै चिच्यायो । उठ्नेबित्तिकै मोबाइलमा आँखा डुलाए । जकरियाको मात्र होइन, मेरो मोबाइलमा पनि टावर देखिएन । सोचें— सायद नेटवर्कमा समस्या आएर होला । ‘कश्मीरमा नेटवर्क आउनु र जानुको भर छैन, गएछ फेरि,’ मैले उसलाई भनें, ‘सरी यार ।’
हरेक दिन उठेपछिको पहिलो काम थियो— दूध लिन जानु । त्यस दिन पनि दूध किन्न भनी डेराबाट निस्किएँ । डेराभन्दा ट्याक्कै पाँच घर कटेपछि आउँथ्यो— कश्मीर विश्वविद्यालयअगाडिको मूल सडक । त्यही थियो— मैले सधैं दूध किन्ने पसल । तर, त्यस शुक्रबार कुनै पसल खुलेका थिएनन् । मूल सडक पुग्नै लाग्दा देखें— रोकिराखेको भारतीय अर्ध सैनिक बल ‘सेन्ट्रल रिजर्व पुलिस फोर्स’ (सीआरपीएफ) को बुलेटफ्रुफ भ्यान । दिनहुँ ओहोरदोहोर गरिरहेको सडक सडकजस्तो थिएन । काँडेतारले जेलेर अवरुद्ध पारिएको थियो । तिनका छेउछाउमा ‘एके–४७’ बोकेका सीआरपीएफका जवान देखेपछि संकटकालको राजमार्ग यात्रा सम्झिएँ । शाखा सडकबाट बाहिरिएर मूल सडकमा पुग्ने हिम्मत जुटेन । न त हिम्मत जुटाएर सडकतर्फ निस्किएका सर्वसाधारणलाई नै देखें ।
डेरातर्फ फर्कंदा पाँचवटै घरबाट ‘चुँ....’ सम्मको आवाज सुनिएन, उस्तै ताल थियो डेराघरको पनि । हुन त त्यो भारतको ६८ औं स्वतन्त्रता दिवसको दिन थियो । तर, स्वतन्त्रता दिवसको बिहानी औंसीको मध्यरातजस्तो देखियो । सयौं मान्छे ओहोरदोहोर गर्ने सडकमा मुर्दा शान्ति छाएको थियो । रात छिप्पिएर झ्याउकिरी कराउन छाडेको चिहानघारीझैं । लाग्यो–कतै भिडन्त पो भएछ कि ? सेनाले कसैलाई मारेर हिंसा भड्कियो कि ? तर, मोबाइल नेटवर्क नभएपछि बेखबर बस्नुको विकल्प थिएन । स्वतन्त्रता दिवसका लागि सार्वजनिक बिदा दिइएकाले विश्वविद्यालय जानु परेन । कतै घुम्न जाऊँ भने बाहिर हतियारधारीले सडकसमेत थुनेर बसेका छन् । न नेटवर्क छ न बाहिर के हँुदैछ कसैलाई खबर छ ।
‘साहै्र नै पिर लाग्यो के हँुदै छ बाहिर ?’ कोठामा पुगेपछि जकरियाले भन्यो, ‘कतै चिङलाई पो थाहा छ कि ?’ अनि दुवैले निर्णय गर्यौं— अर्को कोठामा सुतिरहेको बंगलादेशकै चिङ चात्वा मार्मालाई बोलाउने । जो हामीभन्दा एक वर्षअघिदेखि नै कश्मीरमा अध्ययनरत थिए । ‘मोबाइल किन बन्द भएको तँलाई थाहा छ ?’ आँखा मिच्दै उठेको चिङलाई सोधें ।
‘इट्स डिपेन्डेन्स् डे अफ इन्डिया, द्याट्स ह्वाई ।’
‘ह्वाट् ?’
‘यप् ।’
‘ह्वाई ?’
‘दे डन्ट ट्रस्ट इन्डिया, इन्डिया डजन्ट ट्रस्ट देम, सिम्पल ।’
ओहो, कत्तिसम्मको ‘ट्रस्ट डिफिसिट’ ! एउटा मुलुक जसले ‘कश्मीर से कन्याकुमारी तक’को नारा लगाउँछ, उसैले आफ्नै स्वतन्त्रता दिवस मनाउन सञ्चार–सम्पर्कसमेत विच्छेद गरिदिन्छ । सोचें— विश्वकै सबैभन्दा ठूलो प्रजातान्त्रिक मुलुकमा यत्तिसम्म हुन्छ भन्दा सायदै कसैले पत्याउलान् । नेटवर्क आएपछि बेलुका स्थानीय समाचार पोर्टलहरू ‘स्क्रोल’ गर्दा थाहा भयो— सहरमा कफ्र्यु लागेको रहेछ ।
मुख्य मस्जिदहरूमा मुसलमानले अत्यन्तै महत्त्व दिने शुक्रबारे प्रार्थना (फ्राइडे प्रेयर्स) गर्न रोक लगाइएछ । कश्मीरको स्वतन्त्रताको माग गर्दै वर्षौंदेखि शान्तिपूर्ण आवाज उठाइरहेका हुरियत कन्फेरेन्सलगायत संगठनका नेताहरू अघिल्लै दिनदेखि नजरबन्दमा रहेछन् । अनि, मुख्यमन्त्री उमर अब्दुल्लाहले चाहिं स्थानीय ‘बक्सी स्टेडियम’मा तीनघेरे सुरक्षाकवचभित्र भारतीय फौजको सलामी खाँदै स्वतन्त्रता दिवस मनाएछन्, जसरी यसपाला जम्मु तथा कश्मीरकी पहिलो महिला मुख्यमन्त्री महेबुबा मुफ्तीले मनाइन् ।
स्थानीय पोर्टलमा यस्तो तस्बिर देखिँदा भारतीय सञ्चार माध्यमले भने कश्मीरमा शान्तिपूर्ण रूपमा स्वतन्त्रता दिवस मनाइएको समाचार पस्किरहेका थिए । तिनका अनलाइन संस्करणमा तीनघेरे सुरक्षाकवचभित्र देखाइएको ‘स्टन्ट’का तस्बिरहरू ‘भाइरल’ बनाइएको थियो । मेरा लागि नयाँ भए पनि कश्मीरीका लाग यो नौलो ‘नाटक’ थिएन । हरेक वर्ष यस्तै ‘नाटक’ मञ्चन हुँदै आएको दशकौं बितिसक्यो । मात्र त्यसका पात्रहरू फेरिन्छन्, रंगमञ्च र कथा भने फेरिएको छैन, न त फेरिएको त कश्मीरीको नियति । आजभन्दा ठीक ७० वर्षअघि रच्न सुरु गरिएको यो आधुनिक महाभारतको अन्तिम अध्याय कहिले पूरा हुने हो कसैलाई थाहा छैन । तर, यत्ति भने प्रस्ट छ, जहाँ कौरबको उपस्थितिबिनै ‘हिन्दू राष्ट्रवादी’का पाण्डव (भारतीय सेना र अर्धसैनिक बल) र कश्मीरी स्वतन्त्रताप्रेमीका पाण्डव (अलगवादी कश्मीरी संगठनहरू)को लडाइँ भइरहेको छ ।
त्यसैले त, बहुसंख्यक भारतीयले स्वतन्त्रता दिवस मनाइरहँदा कश्मीरी भने त्यस दिन दुईवटा दिवस मनाउँछन्— स्वतन्त्रता दिवस र कालो दिवस । तर, तिनका लागि दुवै दिवस कुनै खुसियाली लिएर आउँदैनन्, न त आउँछन् ‘आजादी’को ‘तिरंगा’ बोकेर । फगत तिनले लुछेर लान्छन्— कहिले कश्मीरी त कहिले गैरकश्मीरी नौजवानको जवानी । अनि, थप्छन्—कुरुक्षेत्रको कथामा एक सहिदको नाम । किनकि, यो कुरुक्षेत्रमा सेना–प्रहरी मरे भारतको सहिद हुन्छ, अलगवादी मरे कश्मीरीको ।
हरेक अगस्ट १५ मा दुईवटा फर्मान् जारी हुन्छन्— भारतीय सरकारबाट र अलगवादी संगठनबाट । स्वतन्त्रता दिवसका निम्ति भारतीय फौजले मुख्य सहरी क्षेत्रमा कफ्र्यु लगाउँछ । फोन र इन्टरनेट सेवा बन्द गर्न सेवाप्रदायकलाई उर्दी जारी गर्छ । ‘कालो दिवस’ मनाउने अलगवादी भने कश्मीर बन्द र प्रदर्शनको उर्दी लगाउँछन् । बिचरा † कश्मीरी ‘खुदाकी मर्जी’ भनेर १५ अगस्ट कटाउँछन् । ... जब आफू र मृत्युबीचको बिन्दु एकदमै नजिक हुन्छ, मान्छेहरू फुर्सद मनाउन थाल्छन्, ‘हस्पिस’मा राखिएको बिरामीझैं । तिनले समयको सीमितता बिर्सन्छन् । दिमागको शब्दकोशबाट ‘हतारो’लाई ‘डिलिट’ गरिदिन्छन् । अनि बेपर्वाह रमाउँछन्– आफ्नै संसारमा । कश्मीर पुग्ने जो–कोहीले अनुभूत गर्न सक्छ— जीवन र मृत्युको रेखा एकदमै छोटो भएका यी मनुवाहरू समयप्रति अत्यन्तै बेपर्वाह छन् । तिनलाई समयको मूल्यसँग कुनै सरोकार छैन, किनकि उनीहरूले औधि धेरै समय पाए पनि दौडेर कतै पुग्नु छैन । ‘दल लेक’ वा ‘उलार लेक’मा पौडेर कुनै पदक जित्नु छैन । ढिलो उठ्नु र चाँडै सुत्नु तिनको रहर होइन । अति सैन्यकरण भएको कश्मीरमा साँझ–बिहान घर बाहिर निस्कने आँट कमैले गर्छन् । सायद ‘मरी लानु के छ र !’ भन्ने भावले पसलमा सामान किन्न जाँदा पसलेले समेत भन्नेबित्तिकै सामान दिँदैनन्, न त हिसाब नै गर्छन् ।
तिनको स्वभाव देखेर लाग्छ— संसारकै सबैभन्दा अल्छे व्यापारी तिनै हुन् । तर, घोरिएर सोचेपछि भन्न मन लाग्छ— ‘जहाँ मान्छेका हरेक गतिविधि बारुदी सुरुङमाथि बारिएको काँडेतारमा कैद छन्— तिनले समय काट्ने मेसो मिलाउन हरेक काम ढिलो नगरी सुख छ र ?’ डेनिस अध्येता हेनरिक भिगले ‘इथ्नोज्’को एक अंक (सन् २००८) मा लेखेका छन्— ‘दीर्घकालीन भएपछि संकट पनि सामान्य बन्छ, किनकि त्यहाँ संकटलाई नै सबैभन्दा धेरै बेहोर्नुपर्छ । तर, कुराहरू कसरी अघि बढ्नुपर्छ भनेर हेर्दा यो सामान्य हुन सक्दैन । संकटको सामान्यीकरणले लगभग अराजकताको आदेशलाई नेतृत्व गर्छ ।’ भिगले भनेझैं, कश्मीरीका लागि द्वन्द्व सामान्य भइसकेको छ, जुन अन्यत्र असामान्य हो । त्यसैले त तिनलाई कहिल्यै हतार हुँदैन, किनकि बर्सेनि हप्तौंसम्म कफ्र्यु जो भोग्नु छ, जस्तो कि अहिले पाँच सातादेखि तिनले कफ्र्यु जीवन बिताइरहेका छन् । प्राकृतिक छटा र मान्छेको कथा एकै होइनन् । कतिले प्राकृतिक छटालाई मान्छेको खुसीसँग जोड्छन् र भन्छन्— ‘सुन्दर ठाउँ, खुसी अनुहार ।’ कसैका निम्ति यो मिल्न सक्ला, तथापि कश्मीरीका हकमा प्राकृतिक छटा र त्यसको सुन्दरतासँग तिनको अनुहार मिल्न सक्दैन । जसरी वरिपरि डाँडाँपाखा हिउँले ढाकिँदा मुसुक्क मुस्काएजस्तो लाग्छ, उसैगरी तिनका मुहारमा मुस्कान भरिन सकिरहेको छैन । किनकि, गएको पच्चीस वर्षमा हरेक कश्मीरीले कुनै न कुनै आफन्त गुमाएका छन्, परिवारका कोही न कोही अंगभंग भएका वा बेपत्ता पारिएका छन् । पहाडको चेपबाट बग्ने नदीजस्तो तिनको मन सफा हुन सकिरहेको छैन, किनकि हरेकले देखेका छन्— ती खोलामा आफन्तको रगत मिसिएको छ । तिनको वियोगले मन चिरिएको छ । ... कुनै बेला सभ्यताको त्रिवेणी थियो कश्मीर ।
जहाँ इतिहासका विभिन्न कालखण्डमा मिलन भएका थिए, तीन शक्तिशाली दर्शनहरू— हिन्दू, बौद्ध र इस्लाम । ऋषि संस्कृति, शैव र सुफी दर्शनको केन्द्र थियो कश्मीर । ऐतिहासिक शारदा पीठ (हाल पाकिस्तान कश्मीर रहेको क्षेत्र) मा चीन, मध्यएसियादेखि ग्रीससम्मका विद्वान आउँथे— दर्शनहरूको तुलनात्मक अध्ययन गर्न । तिनका बीच शास्त्रार्थ चल्थ्यो, राजा–महाराजासमेत तिनमा सामेल हुन्थे । कतिपय विद्वानले विश्वव्यापीकरणको पहिलो खुड्किलो मानेको ऐतिहासिक रेसम मार्ग (सिल्क रोड) को एक हिस्सा यही हिमाली उपत्यका हुँदै पार गर्थ्याे । इतिहासको लामो कालखण्डमा स्वर्णभूमि बनेको कश्मीरमा अहिले दर्शनका विषयमा शास्त्रार्थ हुँदैन । न त पार गर्छन् कुनै रेसम मार्गका रेखाहरू । फगत कोरिएको छ— ‘नियन्त्रण रेखा (लाइन अफ कन्ट्रोल–एलओसी)’ एउटै कश्मीरलाई दुई मुलुकमा विभाजन गर्न । अनि हरेक वर्ष दर्जनौंपटक गोलाबारी गर्छन्— यी दुई आणविक शक्तिका नौजवानहरू एकआपसमा ।
भारत र पाकिस्तानतर्फको कश्मीरलाई छुट्ट्याउने सिमाना हो— एलओसी, जसले सन् १९४८ देखि आजसम्म पाएको छैन— अन्तर्राष्ट्रिय सीमाको मान्यता । भलै सन् १९७२ मा भारतीय प्रधानमन्त्री इन्दिरा गान्धी र पाकिस्तानी प्रधानमन्त्री जुल्फिकर अली भुट्टोले ‘सिमला सम्झौता’ गर्दै एलओसीलाई नै दुई मुलुकको सिमाना करार गरिदिएका हुन् । सन् १९४८ को पहिलो भारत–पाक लडाइँ अन्त्यका लागि युद्धविराम हुँदा कोरिएको रेखा थियो— एलओसी । जसलाई त्यस बेला युद्धविराम रेखा (सिस फायर लाइन) का नामले चिनिन्थ्यो । जसलाई एलओसी नामकरण गरेको हो— सिमला सम्झौताले । यसबीच सयौं भारत–पाक बैठक भए, उच्च पदस्थहरू भ्रमणमा गए, तर आजका दिनसम्म करिब ८ सय किलोमिटरको एलओसी अन्तर्राष्ट्रिय सीमा हुन सकेको छैन । एलओसीको साढे ५ सय मिटरमा भारतीय फौजले अग्लो तारबार लगाएको छ । आठदेखि १२ फिट अग्ला काडेतारसँगै मोसन सेन्सर, थर्मल इमेजिङ डिभाइस, लाइटिङ प्रणाली र अलार्म राखिएका छन् । भारतीय सेनाको दाबीमा यस्तो तारबार लगाएपछि पाकिस्तानबाट आउने हतियारधारीको संख्यामा ८० प्रतिशतले कमी आएको छ । तर यो तारबार दुई देशको सीमा छुट्ट्याउने सीमा मात्र होइन ।
यसले हज्जारौं कश्मीरी परिवारलाई टुक्र्याएको छ— दोस्रो विश्वयुद्ध पछिको बर्लिन वालले जस्तै । अहिले पनि दुई कश्मीरमा कैयौं परिवार प्रतीक्षारत छन् पुनर्मिलनका लागि । हुन त आत्मविश्वास निर्माण सूचक (कन्फिडेन्ट विल्डिङ मेजर्स–सीबीएम) का रूपमा भारत प्रशासित कश्मीरको ग्रीष्मकालीन राजधानी श्रीनगरबाट पाकिस्तान प्रशासित कश्मीरको राजधानी मुजफ्फरवादसम्म सातामा दुई दिन बस चल्छ । सन् २००५ मा सुरु बस सेवाका दुई रुट छन्— श्रीनगर–मुजाफ्फरवाद र पुन्च–रावलाकोट । जसलाई ‘करावन्–ए–अमन’ (शान्ति कायम गरौं) समेत भनिन्छ । दुवैतर्फबाट बसहरू एलओसीको ‘अमन सेतु’ (शान्ति साँघु) पार गर्दै १ सय ७० किलोमिटरको दूरी पार गर्छन् । तर, यी बसमा यात्रा गर्न तिनैले मात्र पाउँछन् जसका पारिवारिक सदस्य सीमापार छन् भन्ने पुष्टि गर्न सक्छन् । जसका परिवार एलओसीद्वारा विभाजित छन्— तिनले समेत पुस्ट्याइँका कागजात पेस गर्न नसके बस सेवा लिन पाउँदैनन् ।
शान्तिपूर्ण रूपमा अलगवादी आन्दोलन चलाइरहेका संगठनका नेतालाई भने वारि–पारि गर्ने छुट छ । सीबीएमका लागि चलाइएको बस सेवासमेत कश्मीरमा जारी पछिल्लो हिंसाले बन्द हँुदै, खुल्दै गरिरहेको छ । गत जुलाई ८ मा हिजबुल मुजाहिद्दिन कमान्डर बुरहान वानी मारिएपछि दन्किएको आगो पाँच साता हुँदा पनि निभ्न सकेको छैन । वानीको मृत्युपछि अहिलेसम्म ६५ निशस्त्र कश्मीरीले ज्यान गुमाइसकेका छन् । तिनका परिवारले शोक मनाइरहँदा गएको सोमबार दिल्ली भने आफ्नो ७० औं स्वतन्त्रता दिवस मनाइरहेको थियो । टेलिभिजनमा भारतका मेट्रो सिटीहरूमा स्वतन्त्रताको जयजयकार र झन्डोत्तोलन हेर्दै गर्दा म भने सोच्दै थिए— कश्मीरीले पनि यस्तै खुसी हुने दिन कहिले आउला ? कि आउँदै नआउला ?
Comments
Post a Comment