नवउदारवादी प्रधानमन्त्री मार्गरेट थ्याचरलाई ‘आइरन लेडी’को उपमा दिने रसियाली पत्रकार क्याप्टिन युरी गाभ्रिलोभले एकपटकको अन्तर्वार्तामा सोधेकी थिइन्, ‘तपाई किन बेलायतीलाई अरुभन्दा उत्कृष्ट मानवको संज्ञा दिनुहुन्छ ? कुनै देशको मान्छे महामानव र अर्को देशको मान्छे मानव मात्र हुनसक्छ ?’ युरीको प्रश्नमा थ्याचरले उत्तर फर्काइन्– ‘हो हामी विश्वकै उत्कृष्ट मानव हौं, कस्ले भन्नसक्छ बेलायतीहरु महामानव हैनन् भनेर ? विश्वमा कसैसँग युद्ध नहारेको मुलुक कुनै छ भने त्यो बेलायत हो । तपाई जर्मनलाई वा फ्रेन्चलाई महामानव भन्न सक्नुहुन्छ ? सक्नुहुन्न, किनकी उनीहरुले बेहोरेको हार सबैलाई थाहा छ ।’ थ्याचरको यो अभिव्यक्तिले बेलायतीको ‘सुपर हुमन साइकी’लाई प्रतिनिधित्व गर्छ ।
तिनै थ्याचर बारेको अर्को स्मृति भारतीय लेखक एवं पत्रकार कुललिप नायरले गत वर्षको साउनमा भारत प्रशासित कस्मिरको राजधानी श्रीनगरमा आयोजित ‘मिडिया समिट’मा सुनाएका थिए । सन् १९९० ताका उनी बेलायतमा भारतीय उच्च आयुक्त थिए । सोभियत संघको विघटनलगत्तै एक कार्यक्रममा थ्याचरसँग नायरको भेट भयो । नायरले थ्याच्चरलाई सोभियत संघ विघटन गराउन सफल भएकोमा बधाई दिए । ‘अहिले आधा मात्र बधाई दिनुहोस् महामहिम, कम्युनिष्ट शासन त ढल्यो अझै लोकतन्त्रका लागि अर्को खतरा टरेको छैन,’ अनौपचारिक भेटमा थ्याचरले नायरलाई भनिन् । नायरले लोकतन्त्रका लागि अर्को खतरा के हो ? भनेर सोध्दा थ्याचरले जवाफ फर्काइछिन्– ‘मुस्लिम्स् आर अनदर इनेमी अफ डेमोक्रेसी ।’
थ्याचरका यी दुई अभिव्यक्तिले बहुसंख्यक बेलायतीको प्रतिनिधित्व गर्दोरहेछ भन्ने गत विहिबार भएको जनमत संग्रहको नतिजाले समेत देखाएको छ । जुन युरोपेली संघ (इयू) सँगको संघर्षका क्रममा बेलायती नेताले पटक–पटक अभिव्यक्त गर्दै आएका पनि हुन् । जसरी थ्याचरले आफुहरु महामानव भएको भन्थिन्– बहुसंख्यक बेलायतीलाई पनि त्यही महामानव मनोविज्ञानले ब्रसेल्सका आग्रहहरु ‘आदेश’ लाग्न थाले । त्यसलाई बेलायत इयूबाट बाहिरिनुपर्छ भन्ने नेताहरुले निक्कै उचाले । केही दिनअघि मात्र चुनावी प्रचार अभियानको क्रममा बाहिरिने पक्षधर नेताहरुले इयूलाई नेपोलियन र हिटलरको पुन:उदयकोरुपमा समेत व्याख्या गरे । उग्रराष्ट्रवादी धारको नेतृत्व गर्दै यो समूहले बेलायतीहरु संसारकै उत्कृष्ट मानव हुन्, तिनकाका लागि ब्रसेल्सको आदेश अमान्य छ, भन्ने सन्देर दिए । त्यसलाई पछ्याउदै त्यहाको पौढ पुस्ताले पनि तिनको अभियानलाई लालमोहर लगाइदिए ।
नायरसँगको बातचित सही भएमा थ्याचरले त एउटा धार्मिक समुदायप्रति त्यत्तिधेरै असहिष्णुता देखाउन सक्छिन् भने सामान्य वेलायतीले नदेखाउने कुरै भएन । सिरिया संकटपछि युरोप पस्ने मुस्लिम शरणार्थीको संख्या बढेको बढ्यै छ । यस्ता आप्रवासीलाई शरण दिने पक्षमा इयू गएपछि बेलायतीलाई त्यो निर्णय मन पर्ने कुरै भएन । मुस्लिम प्रतिको नकारात्मक सोचका पछाडी अर्को कारण पनि छ । विश्वमै सबैभन्दा विभत्स हत्या हिंसामा उत्रिएको वर्तमान समयको आतंककारी संगठन ‘इस्लामिक स्टेट (आइएस)’का जिहादीमा धेरै युरोपेली अनुहार देखिएका छन् । त्यसमध्ये बेलायती मूलका सबैभन्दा धेरै युवा आइएसको सदस्य भए । इयूले लिएको नीतिले बेलायतमा मुसलमान आप्रवासीको संख्या बढ्यो भने यस्ता जिहादी संगठनका सदस्य आफ्नै मुलुकभित्र धेरै हुनसक्छन् भन्ने डरका कारण पनि बेलायतीले बाहिरिने पक्षमा मत दिएको देखिन्छ ।
बेलायतीको जुनसुकै मनोविज्ञानले इयूबाट बाहिरिने जनमत बढी आएको भएपनि अबका केहीदिन भित्रै इयूबाट एउटा सदस्य राष्ट्रले संबन्धविच्छेदको सुरुवात गर्नेछ । धेरैले यसका लागि कम्तिमा दुई वर्ष लाग्ने बताएका छन् । जति समय लागेपनि अब बेलायत इयूको सदस्य नरहने निश्चित छ । इयूसँग पचास प्रतिशतभन्दा बढी आयात–निर्यात गर्ने र करिब १२ प्रतिशत इयूको बजेट बेहोर्ने बेलायत बाहिरिदा इयू पनि केही हदसम्म कमजोर हुनेछ । इयूभित्रका साना मुलुकले जर्मनीको ‘काउन्टर पार्टस्’ कोरुपमा हेर्ने गरेको बेलायत बाहिरिदा त्यसले संगठनभित्र पार्ने मनोवैज्ञानिक असर छदैछ ।
बेलायत बहिर्गमनले उब्जाएका केही सैदान्तीक र राजनीतिक प्रश्नका हल भने चाडै हुनेछैनन् । क्षेत्रीय सहयोग र क्षेत्रीय एकिकरण (रिजनल इन्ट्रिगेसन) का सिद्धान्त निर्माता लागि त यो अझ चुनौतीपूर्ण समय हो । दोस्रो विश्वयुद्धपछि इयूको पहिलो स्वरुपकोरुपमा ‘युरोपेली स्टिल र कोइला समुदाय’ बन्नेबेला धेरैले फ्रान्स र जर्मनीजस्ता दुस्मन राष्ट्र एक आपसमा आउलान् भनेर कल्पना समेत गरेका थिएनन् । तर, युद्धले थला परेको अर्थतन्त्र उठाउन पटक–पटक गरेर दुई सय वर्षभन्दा बढी युद्ध लडेका यी दुई युरोपेली शक्तिलाई एक आउनुपर्ने बाध्यता उत्पन्न भयो ।
युद्धले टाट उल्टेको अर्थतन्त्र माथी उठाउन विहारी मूलका पाकिस्तानी नागरिक एवं ‘हार्डवर्ड फेलो’ इकबाल अहमदका शब्दमा ‘क्विन अफ दी रुइन्स्’ बनेको अमेरिकाले दिने सहायता र विश्व बैंक एवं अन्तर्राष्ट्रिय मुद्राकोषले उपलब्ध गराउने ऋणले मात्र सम्भव थिएन । त्यससँग जुध्न एउटा बलियो क्षेत्रीय व्यापारको आधार बनाउनु समयको आवश्यकता ठाने–त्यसबेलाका फ्रान्सेली र जर्मन नेताहरुले । उनीहरुकै पहलमा ‘युरोपेली स्टिल र कोइला समुदाय’ निर्माण भयो । कालान्तरमा त्यही समूह क्षेत्रीय सहयोग र एकिकरणका विभिन्न चरण पार गर्दै र सदस्य थप्दै इयू बनेको हो । क्षेत्रीय एकिरणका सबै चरण पार गरेर राजनैतिक एकिरणमा पुगेको विश्वको एकमात्र समूह हो–इयू ।
क्षेत्रीय एकिरणमा विभिन्न चरण हुन्छन् । पहिलो चरणमा क्षेत्रीय सहयोगमा आउन सदस्य मुलुकहरु तयार हुनछन् । त्यसपछि सदस्य राष्ट्रले आपसमा सौविध्यप्राप्त व्यापार सम्झौता (प्रिफेरेन्सियल ट्रेड एग्रिमेन्ट–पिटिए) गर्छन् । जसमा सदस्यबिच पूर्णरुपमा व्यापार स्वतन्त्र नहुनसक्छ तर क्षेत्रीय संघभित्रको व्यापारलाई धेरै हदसम्म सहज बनाइएको हुन्छ । यसको दोस्रो चरण भनेको स्वतन्त्र व्यापार क्षेत्र (फ्रि ट्रेग एरिया–एफटिए) हो । दक्षिण एसियाली सहायोग संगठन (सार्क) अहिले यही चरणमा रहेको छ । जस अन्तर्गत दक्षिण एसियाली स्वतन्त्र व्यापार क्षेत्र (साफ्टा) लागू भइसकेको छ ।
क्षेत्रीय एकिरण अन्तर्गतको तेस्रो चरण हो–भन्सार संघ (कस्टम युनियन) । भन्सार युनियनमा आवद्ध भएपछि सदस्य राष्ट्रले कुनै तेस्रो मुलुकसँग आफुखुशी भन्सार दर घटाउन वा बढाउन पाउदैनन् । क्षेत्रीय सदस्यहरु सहमत भएपछि मात्र उनीहरुले तेस्रो मुलुसँगको भन्सार दर घटाउन बढाउन पाउछन् । भन्सार संघमा आवद्ध भएपछि सबै सदस्य राष्ट्रको भन्सार दर एकै त हुन्छ नै कम दरमा तेस्रो मुलुबाट पाइने समान समेत सदस्यबिचमै उपलब्ध भए त्यसैलाई किन्नुपर्ने हुन्छ ।
भन्सार संघपछिको चरण भनेको क्षेत्रीय आर्थिक संघ (इकोनोमिक युनियन) हो । यो चरणमा पुगेपछि सदस्य मुलकहरुले आफ्ना आर्थिक नीति नियम बनाउनका लागि आर्थिक आयुक्तको नियुक्ती गर्छन् । आयुक्त कार्यालयले क्षेत्रीय हित अनुकुल बनाएका नियम सदस्य राष्ट्रमा लागू गरिन्छ । लागू गर्ने तरिका स्थान, समय र मुलुक अनुसार फरक हुनसक्छन् । तर, सदस्यबिच आर्थिक नीतिमा तालमेल मात्र होइन, वस्तु, सेवा र व्यक्तिको निर्वाध आवत–जावतलाई प्राथमिकता दिइन्छ । जस्तो कि, युरोपेली परिचयपत्रधारीले सदस्य मुलुकमा जहासुकै गएपनि आफ्नै मुलुकमा भए बराबरकै सुविधा पाउछन् ।
आर्थिक संघमा आवद्ध भएपछिको चरण भनेको मौद्रिक संघ (मनिटरी युनियन) मा आवद्ध हुने हो । यस्तो संघमा आवद्ध सदस्य राष्ट्रले एउटै मुद्रा मात्र चलाउदैनन्, त्यसलाई नियमन गर्ने केन्द्रीय बैंक समेत साझा हुन्छ । युरोपेली बैंकले त्यहाको साझा मुद्रा युरो निकाल्नुका साथै वित्तिय तथा मौद्रिक नीति समेत बनाउछ । आर्थिक एकिरणका यी सबै चरण पार गरेपछि मात्र क्षेत्रीय संघहरु राजनीतिक एकिरणमा अघि बढ्छन् । युरोमा यी सबै चरण पुरा भएर राजनीतिक एकिरण समेत भइसकेको छ । त्यहा युरोपेली संसद छ ।
राजनीतिक एकिकरणमा प्रवेश गरेपछि सदस्य मुलुकले आफ्नो स्वाधिनताको केही अंश सर्वोच्च राष्ट्रिय संस्थान (सुप्रानेसनल अर्गनाइजेसन) लाई सुम्पनु पर्छ । यसका दुई आधार हुन्छन्– एउटा तानिएको स्वाधिनता (पुल्ड सोभर्निटी) अर्को बाडिएको स्वाधिनता (सेयर्ड सोभर्निटी) । युरोपेली संघले तानिएको स्वाधिनताको प्रयोग गरिरहेको छ । जसको अर्थहुन्छ, युरोपेली संसदले छलफलका माध्यमबाट नयाँ नीतिहरु पारित गर्छ । त्यसलाई सदस्य मुलुकहरुले लागू गर्छन् ।
बेलायत युरोपको राजनीतिक एकिकरणको समेत हिस्सा बनिसकेको छ । तर, आर्थिक एकिकरणको पाटोमा भने यो मौद्रिक संघभित्र पसेको छैन । साझा मुद्राकारुपमा युरो चलिसक्दा पनि बेलायतले आफ्नै मुद्रा चलाइरहेको छ । कतिपय नीतिगत र व्यवहारिक कुराका लागि यसले पनि युरोपेली केन्द्रिय बैंकका नियम मान्नुपर्छ । तर पूर्णरुपमा मौद्रिक संघको सदस्य नभएकाले छुट्टिएपछि पनि युरो अपनाउने मुलुकलाई जस्तो समस्या भने पर्ने छैन ।
युरोपेली संघबाट बेलायत बाहिरिने निर्णयसँगै अब क्षेत्रीय एकिरण सिद्धान्तको सफलता/असफलमामा चर्को बहस हुने निश्चित छ । अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धका अध्येताबिच तिख्खर बहस आरम्भ भइसकेको छ । ग्रिस टाट पल्टेर युरो समुदायमा रहने/नरहने जनमतसंग्रहको घोषणा हुदा नोबल पुरस्कार विजेत अर्थशास्त्री जोसेफ स्टिग्लेटले ‘द गार्जियन’मा एउटा लेख लेखेर युरोपेली केन्द्रिय बैंक, अन्तर्राष्ट्रिय मुद्राकोष र विश्वबैंकको भुमिकाको आलोचना गरे । उनले ग्रिसलाई टाट पल्टाउने अवस्थामा पुर्याउन भुमिका यीनै संस्थाले खेलेको आरोप लगाएका थिए । जोसेफले सिधै ग्रिसलाई युरो जोनबाट बाहिर जान सुझाव नदिएपनि क्षेत्रीय संघहरुले खेल्ने गरेको भुमिकाले गर्दा ग्रिस जस्ता मुलुक अझै समस्यामा फस्दै जाने भविष्यवाणी गरे । विश्व बैंकको मुख्य आर्थशास्त्री भइसकेका उनले पछिल्लो समयामा विश्वव्यापीकरणका नाममा हुने ‘कट्टरपन्थी खुला बजार’ माथि कडा टिप्पणी गर्दै आएका छन् । जो– विश्वबैंक र मुद्राकोषको कडा आलोचककोरुपमा चिनिदै आएका छन् ।
जोसेफ मात्र होइन, वेलायतको बहिर्गमनपछि अब धेरै क्षेत्रीय एकिकरण पक्षधरसमेत यसको व्यवहारिक पक्षमा आलोचक बन्ने अवस्था आएको छ । सन् १९९० पछि अमेरिका केन्द्रित एक ध्रुविय विश्वमा युरोपेली संघजस्तै नयाँ उदय भएका क्षेत्रीय संगठनलाई अर्को धुव्रको नेतृत्व गर्ने शक्तिकारुपमा हेर्न थालिएको थियो । त्यसैले क्षेत्रीय एकिकरणका विद्वानहरुले अहिलेको विश्वलाई बहु धुव्रिय (मल्टिपोलर) भन्न थालेका थिए । त्यसको उदाहरणकोरुपमा उनीहरुले इयू, दक्षिण पूर्वी एसियाली सहयोग संगठन (आसिआन), अफ्रिकी संघ (एयू), सार्कलगायतका संगठन मात्र होइन, ब्रिक्स (ब्राजिल, रसिया, भारत, चीन र दक्षिण अफ्रिका) जस्ता संस्थालाई बहु ध्रुविय नेतृत्वकर्ता सस्थाकोरुपमा ब्याख्या गरिरहेका थिए ।
गत वर्षको ग्रिस समस्या र त्यो भन्दा भिन्न प्रकृतिको आन्तरिक कारणबाट बेलायतइयू बाहिर बस्ने निर्णयले विश्वलाई बहु ध्रुवीय भनी व्याख्या गर्नेका लागि भने चुनौती बनेर आएका छन् । फेरि एकपटक विश्व एकै धु्रवमा सिमित हुने हो की भन्ने आशंकाका बिच, धेरैले नब्बेको दशकमा ‘इतिहासको अन्त्य र अन्तिम मान्छे’ लेख्ने फ्रान्सिस फुकुयामाको तर्ककालाई सम्झदैछन् ।
Comments
Post a Comment